Vejetaryenlik ve veganlık insanlık tarihinde görece yeni kavramlar. Açlık sorun olmaktan çıktıkça ve besin çeşitliliği arttıkça insanlar doğal olarak yediklerinin ne kadar ahlaki, sağlıklı ve çevreci olduğunu sorgulamaya başladı.
Öncelikle kısaca belirtmek gerekirse vejetaryen kişiler etyemez olarak tanımlanıyor. Vegan kimseler ise et ve ayrıca süt, peynir, yumurta gibi hayvansal ürünleri tüketmiyor.
Hayvansal gıdaların tüketimiyle ilgili bir çıkarım yapmadan önce insanın kendi davranış kalıbını haklı göstermeye meyilli olmadan objektif şekilde karar vermesi önemli. Zira pek çok insan bu tür konularda doğrulama yanlılığına düşüyor. Yani kendi görüşüyle örtüşen bilgilere önem verirken kendi görüşleriyle çelişen bilgileri görmezden geliyor.
Hayvansal gıdaları tüketen kişiler hayvanların insanlar tarafından kullanılmak ve yenmek için var olduğunu ve/veya hayvansal gıda tüketiminin sağlık için gerekli olduğunu düşünüyor. Hayvansal gıdaları tüketmeye karşı kişiler et için hayvan öldürmenin, süt vb. için hayvanı bir makine gibi kullanmanın ahlaki olmadığını; ayrıca hayvansal gıdalarda bulunan besinlerin bitkisel gıdalardan da alınabileceğini savunuyor. Hayvancılığın kayda değer bir karbon salınımına ve dolayısıyla iklim değişikliğine sebebiyet vermesi yine hayvansal gıda tüketmeyenlerin savunduğu bir diğer argüman.
Hayvanların İnsan İçin Var Olduğu Yanılgısı
Kimi insanlar hayvanların, insanlar tarafından kullanılmak ve yenmek için var olduğunu düşünüyor. (Aslında insan da bir hayvan ancak gündelik hayatta ‘hayvan’ kavramından insan harici hayvanlar kastedildiğinden ben de hayvan kelimesini insanın dışında kalan hayvanları kastetmek için kullanıyorum.)
İnsanı dünyanın ve hatta evrenin merkezinde gören bu türden bir yaklaşım fazla kibirli görünüyor. Kulağa tuhaf gelse de güvenilir kaynaklara göre dünyada 8.7 milyon canlı türü var.1 İnsan, diğer canlı türlerine kıyasla dünyada oldukça yeni bir canlı türü. Yani insan var olmadan önce pek çok canlı türü zaten mevcuttu. Bu canlılar insanların ihtiyaçlarına göre değil doğanın ve biyolojinin kanunlarına göre var oluyor ve/veya şekil değiştiriyor. Dolayısıyla hayvanların, insanlar için var olduğunu düşünmek kibirli olduğu gibi bilimsellikten uzak ve bu yüzden akla yatkın değil.
Hayvansal Gıda Tüketimi ve Sağlık
Hayvansal gıda tüketiminin önemli bir gerekçesi bu gıdaların sağlıklı olduğudur. Süt, peynir ve yoğurt gibi süt ürünleri ve yumurta; protein, kalsiyum, mineral için önemli bir kaynaktır.2 Et iyi bir protein, vitamin, demir kaynağıdır.3 İşlenmiş etlerin ve aşırı et tüketiminin ise çeşitli kanser türlerine yol açabildiğini gösteren çalışmalar bulunmaktadır. NHS – İngiltere Ulusal Sağlık Sistemi kırmızı et tüketimini önermekte ancak tüketimin günde 70 gram ile sınırlandırılmasını tavsiye etmektedir.4
Yine NHS – İngiltere Ulusal Sağlık Sistemi eğer gerekli özen gösterilirse gerekli besinlerin hayvansal gıda tüketmeden de alınabileceğini; özen gösterilmemesi halinde kalsiyum, demir, B12 vitamini eksikliği yaşanabileceğini belirtmektedir.5
Hayvansal gıdalarda bulunan besinlerin bitki bazlı gıdalardan eksiksiz olarak alınması belirli bir özen gerektirdiğinden günümüz şartlarında nüfusun geneli için mümkün görünmüyor. Konuyla ilgili olarak 48 araştırma sonucunun incelendiği bir çalışma vegan kişilerin vegan olmayan kişilere kıyasla B vitamini, B3 vitamini, B12 vitamini, D vitamini, iyot, kalsiyum, potasyum eksikliği yaşadığını göstermiştir.6
Son dönemlerde zaman zaman özellikle kırmızı et tüketiminin kardiyovasküler hastalıklara ve kolon kanserine yakalanma ihtimalini artırdığına yönelik iddialar bulunmaktadır. Konuyla ilgili yapılan bir araştırma makul düzeyde kırmızı et tüketiminin kardiyovasküler hastalıklara ve kolon kanserine yakalanma ihtimalini artırmadığını; aksine uzun dönemli sağlığı olumlu şekilde etkilediğini göstermektedir.7
Dolayısıyla kırmızı et de dâhil olmak üzere hayvansal gıda tüketiminin insan sağlığı için faydalı olduğunu düşünebiliriz. Yeterli özen gösterilebilecekse hayvansal gıda tüketmeden gerekli temel besinleri bitki bazlı bir beslenme tarzından almak da mümkün görünüyor. Diğer yandan bu tür beslenme diyetini uygulamak pek çok kişi için oldukça güç.
Et İçin Hayvan Öldürmek, Süt vb. İçin Hayvan Yetiştirmek
Et tüketmeyi tercih edenler doğrudan veya dolaylı olarak bir canlının yaşamının sonlandırılmasına ortak oluyor. Bunun ahlaki olup olmadığına dair fikir birliğinin sağlanması güç. İnsan hepçil bir canlı olduğuna göre insanın et yemesini ahlaken yanlış olarak değerlendirmek zor. Diğer taraftan insanın et yemek zorunda olmamasına rağmen et yemeyi ve dolayısıyla hayvanların ölümüne sebep olmayı tercih etmesini doğru bulmayanların haksız olduğunu iddia etmek yine güç. Ben, hepçil bir canlı olan insanın et tüketmesini ahlaki açıdan sakıncalı bulamayacağımız fikrine daha yakınım.
Günümüzdeki imkânlar ile eti için öldürülecek hayvan hiçbir acı çekmeden öldürülebilir. Ben hayvancılıktaki kesimin, hayvanın hiçbir acı duymadan yapılmasından yanayım. Aynı zamanda hayvanların hareket imkânlarının oldukça sınırlı olduğu kafeslere hapsedilmesinin ahlaki olmadığı kanısındayım.
Süt üretimi için hayvan beslemenin dolaylı olarak hayvanı özgürlüğünden mahrum bırakmak anlamına geldiği bir gerçek. Diğer taraftan hayvana ideal bir yaşama alanı sunulması halinde süt üretimi için besicilik yapmanın ahlaken yanlış olduğunu düşünmüyorum. Bu aşamayı hem hayvanın hem insanın karşılıklı fayda sağladığı bir süreç olarak görebiliriz. Tabii burada daha çok faydayı sağlayan tarafın insan olduğu bir gerçek.
Hayvancılık ve Karbon Salınımı
Sera gazı emisyonu küresel iklim değişikliğine neden oluyor. Birleşmiş Milletler Gıda ve Tarım Örgütü tarafından 2013 yılında yayımlanan rapora göre insan kaynaklı sera gazı emisyonlarının %14.5’ini oluşturan (yılda 7.1 milyar ton karbondioksit) hayvancılık sektörü, iklim değişikliğinde önemli bir rol oynamaktadır. Dolayısıyla hayvansal gıda tüketmenin özü itibarıyla çevreci bir tercih olmadığını düşünebiliriz. Diğer taraftan motorlu bir ulaşım aracı kullanmak da özü itibarıyla çevreci bir tercih değildir. Giydiğimiz kıyafetlerin üretiminde de belirli bir karbondioksit havaya salınır ancak karbondioksit üretimine yol açtığı gerekçesiyle kıyafet giymeyi bırakmayız.
Çocukluk Döneminde Veganlık
Vejetaryen veya vegan olan kimi ebeveynler çocukları için hayvansal gıda içermeyen bir beslenme tarzı uygulayabiliyor. Çocukluk yaşlarında beslenmenin kaynağının, miktarının ve kalitesinin bireyin sadece boyunu ve kilosunu değil aynı zamanda bilişsel gelişimini de etkilediği kabul ediliyor. Yapılan bir araştırma çocuklarda vegan diyeti uygulanmasının protein, demir, D vitamini, kalsiyum, iyot ve özellikle B12 vitamini eksikliği riskini taşıdığını göstermiştir.8 Benzer sonuçların elde edildiği başkaca çalışmalar da bulunuyor. Bu yüzden çocukları hayvansal gıdalardan mahrum bırakmanın doğru olmadığı kanısındayım.
Sonuç: Tercihe Saygı Duyulmalı
Hayvanları insanlar tarafından kullanılmak amacıyla var edilmiş bir eşya olarak görmenin mantıklı bir tarafı bulunmuyor. Diğer taraftan dozunda olmak şartıyla hayvansal gıdaları tüketmenin, temel besinlerin alınması ve dolayısıyla sağlık için yararlı olduğunu düşünebiliriz. Ancak buradan hareketle hayvanları kendi menfaatimiz için gelişigüzel kullanabileceğiz anlamı çıkmamalı. Hayvansal ürün elde etme aşamasında canlı yaşamına saygı prensibi göz ardı edilmemeli. (Bu aşamada her ne kadar “Bir hayvanın yaşamını sona erdirmek, o canlının yaşamına saygı ilkesiyle çelişmez mi?” sorusu belirse de insanın hepçil bir canlı olduğu ve diğer canlılar gibi insanın da et yiyebileceği gerçeği ortada duruyor.)
Hayvansal gıda tüketen kişiler tüketmeyen kişilerin kararına, hayvansal gıda tüketmeyen kişiler ise tüketen kişilerin kararına saygı duymalı. Çünkü her iki tarafın haklı olduğu argümanlar var. Et tüketen kişiler bu eylemin dolaylı yoldan bir canlının yaşamına mal olduğunu ve hayvancılığın belirli bir karbon salınımına sebebiyet verdiğini kabul etmeli. Et tüketmeyen kişiler ise sağlık açısından bu durumun risk teşkil ettiği, ayrıca arazi ve iklim şartları nedeniyle kimi bölgelerde hayvancılığın ve et tüketiminin kaçınılmaz olduğu gerçeğini kabul etmeli.
Sonuç olarak erişkin bir kimseye karşı hayvansal gıda tüketmesi veya tüketmemesi yönünde baskı kurulmasının doğru olmadığını, böyle bir baskının her iki taraf için yapıcı sonuçlar doğurmayacağını düşünüyorum. Bana göre erişkinler hayvansal gıda tüketmenin potansiyel yarar ve zararlarının bilincine varmalı ve bunları tüketip tüketmemek konusunda kendi kararını vermelidir. Gelişim ve sağlık ile ilişkili olarak çocuklar için hayvansal gıdaları da içeren bir diyetin uygulanması gerektiği kanısındayım.
Ben tüm bunların ışığında hayvansal gıda tüketmeyi tercih ediyorum. Ancak tüketmeyi tercih etmeyenlerin gerekçelerine hak veriyor ve kararlarına saygı duyuyorum.
Kaynaklar
1) https://www.nature.com/articles/news.2011.498 Sweetlove, L. Number of species on Earth tagged at 8.7 million. Nature (2011).
2) https://www.nhs.uk/live-well/eat-well/milk-and-dairy-nutrition/
3) https://www.nhs.uk/live-well/eat-well/meat-nutrition/
4) https://www.nhs.uk/live-well/eat-well/red-meat-and-the-risk-of-bowel-cancer/
5) https://www.nhs.uk/live-well/eat-well/the-vegan-diet/
6) https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/33341313/ Bakaloudi DR, Halloran A, Rippin HL, Oikonomidou AC, Dardavesis TI, Williams J, Wickramasinghe K, Breda J, Chourdakis M. Intake and adequacy of the vegan diet. A systematic review of the evidence. Clin Nutr. 2021 May;40(5):3503-3521. doi: 10.1016/j.clnu.2020.11.035. Epub 2020 Dec 7. PMID: 33341313.
7) https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/20374748/ McAfee AJ, McSorley EM, Cuskelly GJ, Moss BW, Wallace JM, Bonham MP, Fearon AM. Red meat consumption: an overview of the risks and benefits. Meat Sci. 2010 Jan;84(1):1-13. doi: 10.1016/j.meatsci.2009.08.029. Epub 2009 Aug 15. PMID: 20374748.
8) https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/31991425/ Müller P. Vegan Diet in Young Children. Nestle Nutr Inst Workshop Ser. 2020;93:103-110. doi: 10.1159/000503348. Epub 2020 Jan 28. PMID: 31991425.
İçeriği paylaşabilirsiniz: